Ağrı: 1927'den 2023'e Göç ve Nüfus Dinamikleri
Prof. Dr. Faruk Kaya
Nüfus hareketleri, doğum, ölüm ve göçlerle şekillenmektedir. Ağrı’da nüfus artışı daha çok doğal yollarla gerçekleşirken, nüfus azalışlarında göçler belirleyici olmuştur. 1927’de 104.435 olan toplam nüfusun %86’sı kırsalda yaşarken, tarım ve hayvancılık temel ekonomik faaliyetlerdi. 2023 yılında ise 511.238 kişiye ulaşan nüfusun %61,6’sı il ve ilçe merkezlerinde yaşamaktadır. Bu değişim, Ağrı’nın Türkiye’nin genel kentleşme trendine uyum sağladığını göstermektedir.
Son yıllarda, Ağrı ilinde de ülke genelindeki gibi toplam doğurganlık oranı, kaba doğum oranı ve doğal artış hızının düşmesiyle demografik yapı değişime uğramıştır.2010 yılında Ağrı’da 4,4 civarında olan toplam doğurganlık hızı sonraki süreçte giderek azalarak 2023’de 2,2’ye düşmüştür. Bu durum doğal olarak çocuk nüfusun toplam nüfus içindeki payının giderek azalmasına ve çalışma çağı ve yaşlı nüfusun toplam nüfus içindeki payının da giderek artmasına neden olmuştur. Örneğin, 2000 yılı genel nüfus sayımı verilerine göre Ağrı’da çocuk nüfus oranı yaklaşık %46 iken, günümüzde bu oran %33’e düşmüştür. Aynı dönemde, çalışma çağındaki nüfus oranı %51,2’den %61,6’ya, yaşlı nüfus oranı ise %2,7’den %5,4’e yükselmiştir.
Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi’nin ilk uygulandığı 2008 yılı sayımında binde 2,5 olarak kaydedilen Ağrı ili nüfus artış hızı, 2023 yılında binde 1,2’ye düşmüştür. İl nüfusu, 2011 yılında ulaştığı 555.479 kişi ile en yüksek seviyeyi görmüş, ancak bu tarihten itibaren sürekli bir azalma göstermiştir. Bu durum, kentleşmenin yeterli istihdam olanakları ve yaşam kalitesindeki iyileşmelerle desteklenmediğini açıkça gözler önüne sermektedir.
Türkiye genelindeki trende paralel olarak, Ağrı’da kentleşme süreci 1950’lerden itibaren hızlanmış, özellikle 1990 sonrası dönemde yoğun bir göç olgusuna sahne olmuştur. İklim ve topografya koşullarının ekonomik faaliyetleri sınırlaması ile sosyal ve kültürel geri kalmışlık, hızla artan nüfusun göç etmesinde etkili olmuştur. Göçler, ağırlıklı olarak kırsal kesimden kaynaklanmış, sınırlı tarımsal üretim alanlarından Türkiye’nin büyük kentlerine, il içindeki kentsel yerleşimlere ve yurtdışına yönelmiştir.
Ağrı, Türkiye'de en fazla göç veren illerden biridir. 2023 itibarıyla Ağrı nüfusuna kayıtlı olan 1.304.000 kişiden, 865.885’i Ağrı dışında yaşamaktadır. Bu rakamlar, Ağrı nüfusuna kayıtlı her üç kişiden ikisinin Ağrı dışında yaşadığı anlamını taşımaktadır. ADNKS 2023 verilerine göre, Ağrı ilinde ikamet eden 511.238 kişinin 73.123’ü başka il doğumlulardan oluşmaktadır. Başka bir anlatımla, Ağrı’nın ülke içindeki diğer illerden aldığı göç 73.123 kişi iken verdiği göç 865.885 kişi gibi oldukça yüksek bir sayıdır. Diğer taraftan, Ağrı doğumlu 966.728 kişiden 438,115’i Ağrı’da ikamet ederken 528,613’ü de Ağrı dışında yaşamaktadır. Yani Ağrı ili iç göçlerle aldığı nüfusun yaklaşık 10 katı kadar bir nüfusu diğer illere göç yoluyla vermiştir. Bu dengesizlik, özellikle ekonomik fırsatların yetersizliği ve yaşam standartlarındaki eşitsizliklerden kaynaklanmaktadır Ağrı nüfusuna kayıtlı olup diğer illerde yaşayanların bir kısmını, o illerde doğan nüfus oluşturuyor olsa bile, yine de Ağrı’dan dışarıya yönelik çok büyük bir göç söz konusudur.
Türkiye genelinde olduğu gibi, Ağrı’dan yurtdışına gerçekleşen göçler de büyük ölçüde işgücü temelli hareketlerdir. 1960’lardan itibaren başlayan bu göçler, zamanla farklı nedenlerle (iş bulma, aile birleştirme, evlilik, eğitim, siyasi iltica vb.) devam etmiş ve toplam göç eden nüfus artış göstermiştir. TÜİK verilerine göre, 2018-2021 arasında Ağrı’dan yurtdışına göç edenlerin sayısı 2.430 kişi olarak kaydedilmiş, ancak resmi verilere yansımayanlarla birlikte bu sayının daha yüksek olabileceği tahmin edilmektedir. Ekonomik zorluklar başta olmak üzere, istihdam eksikliği, düşük ücretler, sosyal güvenlik avantajları ve daha iyi kazanç elde etme arzusu, bu göçlerin gelişmiş ülkelere yönelmesine neden olmaktadır.
Son yıllarda Avrupa ülkelerinin yanı sıra ABD ve Kanada'ya yönelen göçler de dikkat çekmektedir. Özellikle Meksika üzerinden bu ülkelere iş bulma amacıyla göç eden Ağrılıların sayısının 2021-2024 yılları arasında binlerce kişiye ulaştığı belirtilmektedir. Saha gözlemleri ve gayri resmi veriler bu sayının yaklaşık 10.000 kişi olduğunu göstermektedir. Ancak, göçlerin büyük ölçüde kaçak yollarla gerçekleşmesi nedeniyle resmi rakamlar net bir bilgi sunmadığı için bu sayı daha az yada fazla da olabilir. ABD ve Kanada’ya gidenlerin zamanla ailelerini de yanlarına alması, bu ülkelerle bağlantılı göç hareketini artırmaktadır. Bu göç dalgasını, 1960’lardan itibaren Avrupa’ya yönelen işgücü göçünden ayıran en önemli fark, katılımcıların çoğunlukla çeşitli mesleklere sahip üniversite mezunları olmasıdır. Vasıflı işgücünün kaybı, Ağrı’nın gelişimi açısından ciddi bir risk oluştururken, göç edenlerin gittikleri ülkelerde adaptasyon ve iş bulma konusunda da zorluklarla karşılaştığı gözlenmektedir.
Ağrı’nın göç kaynaklı iş gücü kaybı, ekonomik daralma ve altyapı sorunlarının üstesinden gelmesi için sürdürülebilir kalkınmayı hedefleyen bütüncül bir dönüşüme ihtiyacı vardır. Modern tarım ve hayvancılık tekniklerinin benimsenmesi, turizm potansiyelinin değerlendirilmesi, ekonomik çeşitliliği artıracak sanayi projelerinin hayata geçirilmesi ve sosyal altyapı eksikliklerinin giderilmesi, göç dalgasını tersine çevirmek için kritik adımlardır. Bu stratejiler, hem yerel potansiyelin açığa çıkarılmasını sağlayacak hem de genç nüfusun bölgede tutulmasını mümkün kılacaktır.
